عصر شعری با پدر شعر ترکمن

 

            حدود سه قرن از تولد شعرهای مختومقلی فراغی می گذرد و روز به روز بر عاشقان شعر و تفکر او افزوده می شود. مختومقلی نابغه شعر ترکمنی در ترکمن صحرابه دنیا آمده است (سال ۱۱۵۳ هجری قمری (۲۶۵ سال پیش) در روستای حاجی قوشان گنبدکاووس) ، پنجاه و هفت سال زندگی کرده است، زبان‌های فارسی و عربی را نزد پدر خود دولت‌محمد آزادی(که از بزرگان شعر و ادبیات ترکمنی است) آموخته و آثار ماندگاری در شعر و ادبیات ترکمنی از خود به جا گذاشته است. خدمات مختومقلی به زبان ترکمنی را میتوانیم همپای فردوسی در زبان فارسی بدانیم . زنده کردن زبانی که شاید کمتر نوشته یی در آن در آن روزگار بوده ، به گفته پروفسور سلطان شاه نیازف ؛ نام ترکمن با نام او در جهان متجلی می شود او پدر شعر ترکمن است ، او از بزرگان شعر و ادبیات ترکی جهان می باشد مختومقلی شاعر تمام مردم جهان و مظهری از آمال و آرزوهای مردم شرق است مختومقلی در بهترین مدارس زمان خود تحصیل کرده به زبانهای فارسی ، عربی و ترکی تسلط دارد و از همین رو شاهکارهای زبان ترکمنی را خلق کرده است .

دیوان مختومقلی و شعرهای او از بی نظیر ترین آثار زبان ترکی است که با کمی دقت برای بیشتر ترک زبانان قابل استفاده و دریافت عمیق است تفکری بزرگ و اندیشه یی بکر که او را در میان نویسندگان ترک ممتاز میکند شاید به همین خاطر است که ناظم حکمت او را می ستاید:

ناظم حکمت : ” مختومقلی ” شاعر من نیز هست . زبان او زبان من نیز هست. من چیزهای زیادی از مختومقلی می آموزم. او استاد من نیز هست . بین چیزهایی که او آموخته ، می خواهم مخصوصا بر روی یکی تأکید نمایم و آن مبارزه برای آزادی مردمش است .

 

یا نویسنده جهانی ومعاصر قرقیز(چنگیز آیتماتف) در مورد او لب به اعتراف میگشاید و اورا از بزرگان شعر جهان میداند:

18.yüzyıl Türkistan’da Mahtumkulu şiirlerinin yüzyılıdır. O uluslararası şiir dünyasında hak ettiği yeri almış, şiirle konuşan bir düşünürdür.

 

( قرن 18 در ترکستان ، قرن اشعار مختومقلی است. این شخصیت بزرگ سخنور که بخشی از خزائن شعری جهان است که توانسته با شعر سخن بگوید .)

 

شعر او به راحتی دردلها نفوذ میکند ، اندیشه اوفراتر از زمانها و مکانهاست . در بطن شعرهای او تعهدی بزرگ نهفته است تعهدی بزرگ که فراتر از زمان خود نیاز انسان معاصر نیز هست زبان شعر او زبان مادری اوست زبانی که شاید مهمترین کشف مختومقلی است در روزگاری که بیشتر شعرها و کتابها به عربی یا فارسی بوده . او آغاز گر راه باشکوهی است مسیری که باعث تکامل و کشف شگفتیهای زبان مادری اوست از همین منظر براگینسکی مختومقلی را آغاز گر هنرمند ادبیات ترکمنی می داند:

 

 براگینسکی: مختومقلی زبان ترکمنی را که زبان مادری اش بوده ، تا حد زبان ادبیات هنری ارتقاء داده است. او با این کار، در ابتدای امر مردم خودش را به زبان ادبی رسانده است .

رییس جمهور فقید ترکمنستان (ترکمنباشی) همواره مختومقلی را ستوده است او مختومقلی را شخصیتی جهانی و شاعر تمام بشریت می دانست:

 

Mahtumkulu bir dünya düşünürüdür. O, insanlık aleminin şairidir.

(مختومقلی جهانی را درک میکرد ، او شاعر تمام بشریت بود)

 

 

از عجایب شعر مختومقلی قابل فهم بودن آن در تمام نقاطی است که به زبان ترکی تکلم می شود، یعنی جدای از تفکرات و اندیشه های شعری او نوشته های او انگارهمزبان مردم روستاهای دور آذربایجان و یا آناتولی است . مثل اینکه شعرهای مختومقلی بخش عظیمی از ادبیات فولکلور این ملتهاست .

شاعر بزرگ آذربایجان در باره زبان مختومقلی و تشابه زیاد آن به شعر ترکی آذربایجانی مینویسد:

Bu fani dünyada çalsaqqal, üzü qırışlardan bürüşmüş, başında da saçmapapaq bir Maxtumqulu vardı. “Akın”dı. Yəni türkmənlərin aşığı.

Nə gördüsə, o haqda oxuyardı. Gərçi indi türkmənlər onu özlərinin klassik poeziyasının az qala banisi sayırlar, amma inanın, Maxtımqulunun şerləri bizim qafiyəpərdaz şairlərimizin poemalarından fərqlənmir.

 

 

(در این دنیای فانی …. با آن تصویر متمایز…. مختومقلی وجود دارد به او آکین میگویند(یعنی آشیقِ ترکمنها) .این آشیق در مورد آنچه می دید از روی حکمت صحبت میکرد اگرچه ترکمنها او را پدر ادبیات کلاسیک خود می دانند ولی باور کنید زبان شعری مختومقلی فرقی با شعر شاعران قافیه پرداز ما ندارد .)

 

اگر سیر تحولی شخصیت و آثار او را بررسی کنیم میبینیم که همواره به سمت یک کمال پیش رفته است .تفکر و اندیشه های او شاخص ترین وجه تمایز او با شاعران و عارفان زمان اوست مختومقلی شاعر تمام مردم است . مختومقلي، هيچ پادشاهي را مدح نكرده‌ است اما ذم چرا! او با چنان شهامتي «فتّاح» را اندرز مي‌دهد كه گويي هيچ از جانب پادشاه او را تهديد نمي‌كند و ترسي از اريكه‌ي قدرت در دل او نيست. اما مختومقلي قوم خويش را ستوده است، طبيعت بكر تركمن‌صحرا و گرگان را وصف كرده است و به ستايش خدا و رسول و اولياي او پرداخته است و اين به خاطر آزادگي او است.

مختوم قلی چون ناصر خسرو خواب میبیند ، انگار که به او هم میگویند :هوشیاری از بی خبری بهتر است

این شاید مرتبه یی از سیر و سلوک و کشف حقایق عرفانی مختوم قلی باشد وقتی که در مورد آن خواب مینویسد:

 

بیر گیجه یا تیردیم توینینگ یاریندا بیر تورت آطلی گلیپ تورغیل دیدیلر

خبر میز بار سانگا فرصت جایندا شؤل یرده ارلربار ، گؤرگؤل دیدیلر

 

(یک شب ، به هنگام خواب چهار سوار از راه رسیدند و گفتند: تا فرصتی هست از خواب بلند شو. ما از سوی جمعی عارفان ، پیامی داریم ، آن را دریاب وبرای ملاقات ، بشتاب)

 

مختوم قلی عاشق پیامبران خداست

 

او از قصه بسیاری از پیامبران خداکه در قرآن به آنها اشاره شده استفاده کرده ، از سرگذشت آنها و

آیاتی را که در مورد این پیامبران بوده به زبان آورده :

در شعر اکیپ گئچدی

شاعراز حضرت محمد(ص) شروع میکند ، و از حضرت نوح ،حضرت ابراهیم، حضرت ادریس ،حضرت عیسی ، حضرت یوسف و حضرت یعقوب و دیگر پیامبران بزرگ خدا قسمتهایی اشاده میکند

 

 

Evvel Adem indi dünya,

Bu dünyayı ekip geçti…

Öz devrinde Nuh peygamber,

Neccar işin tutup geçti.

 

…Cennet içre diri giren,

İdris köynek dikip geçti.

…Yunus balığın karnında,

“Ente subhan” okup geçti.

 

Tâ İsa gelince daim,

Eshab-ı kehf yatar kaîm,

Hakk’ın yolunda İbrahim,

Canın oda yakıp geçti.

 

 

 

مختومقلی در بیان افکار خود به یک تجربه ی مستقیم ، اصیل و عارفانه متکی است ، با بیان ساده و در بسیاری از عارفانه ها دارای معنایی دو گانه. یکی معنای نزدیک به ذهن که هر کس با اندک مایه سوادی که دارد. می فهمد و بعدی معنای دور از ذهن که اهل دل و خواهنده آنرا بر سرشوق می آورد و درهایی از عرفان را به رویش میگشاید

 

 

به نوعی دقیق شدن در شعرها و تنوع تفکرات او گلستان سعدی را به ذهن خواننده میاورد و شاید شعر مختوم قلی گلستان زبان ترکی است در گلستان او عشق، عرفان، انسان، آزادی ، جامعه ، غم و… عینیت دارد از طرفی مختومقلی شاعر طبیعت است در کودکی خود حرفه چوپانی را تجربه کرده و این تاثیر زیادی در روحیات شعری او داشته ، طبیعت در بعضی شعرهای او به صورتی زیبا خودنمایی میکند. انسانی که از کوهها و دشتهای ترکمن صحرا صحبت میکند و طبیعت منحصر به فرد آنرا با واژگان سحرآمیز خود به تخیلات خوانندگانش القا میکند از صحراهای شگفت انگیز ترکمن ، از کوهها که هر کدام رازی را در خود پنهان کرده اند این قسمت از اشعار مختوم قلی مثل فیلمی است قابل رویت ، تصویرها ، مناظر ، روایتی که برای هرکدام از مکانها در نظر گرفته است و اتفاقاتی که در این مکانها اتفاق افتاده و یا ارزوی تحقق آنها را دارد از شگفتیهای ذهن مختومقلی است انعکاس رنگ های طبیعت بکر و دست نخورده صحرای ترکم ندر شعر او همیشگی است صحرایی که در آن زیسته ، با خنده های مردمش خندیده و همراه با گریه های آن گریسته است.

 

 

ترکمنیگ / سرزمین ترکمن

از جیحون تا بحر خزر ، اقلیمی است گسترده

که صحرایش به جولامگاه ترکمن است.

و کوه قره داغش ، گذرگاه سیل ترکمن.

قومی است چو باد ، و سیاهی چشمان مردمش ، غنچه ی این صحرا.

***

سایه های صحرای ترکمن ، ستایش انگیز است.

و گل های رنگ به رنگش ريال عنبر آمیز

سرتاسر دشت غرق گل و ریسمان است

و عطر هر گل نوارشگر جان

***

پری پیکرانش ، با جامه ی الوان

جولان می دهند در همه جا

بوی خوش گل و ریحان

پراکنده است در همه صحرا

مالک اصلی در این گستره ، قوم شریف ترکمن است.

پیران قوم با ریش سفید ، حاکم اصلی در این صحراست

***

مردان این قوم ، نژاده مردند

مردانی سرخوش ، مردانگی جنگی

مردانی چون شیر ، مردانی قوی

***

دل ها یکی است ، متحد باهمیم.

از این اتحاد به سنگ ها آب می شود و دشمن ، بی تاب

سفره ی واحد دارند با دلی واحد

هان! اقبال ترکمن در این وحدت است.

***

آن گاه که چابک سورا ترکمن ، بر اسب راهدار خوضش سوار می شود

در دلش می شود غوغایی به پا و نگاهش می شود کیمیا

از نیم نگاهش ، کوه بی تاب می شود ف سنگ لعل می شود به دریا شهد می شود ، شهداب می شود

قوم ترکمن چون سیلی است قوی

هر جا که رود ، سیل بندها ، آب می شود

***

ترکمن غافل نیست ، بیدار است

ترسو نیست ، آماده ی پیکار است

ظالم نیست که به نفرین کسی گرفتار شود

یا چو بلبل در جدایی ، به زردی رخسار درچار شود

گل هایش عنبر آمیز است

***

ایل ترکمن یاور خود است

فرد ترکمن ، یاورایل

اقبالش بلند و فرد ترکمن ، ایمانش بلند است مرد ترکمن

مرد میدان است چابک سوارش ، یاور جان است مرد ترکمن

در میدان رزم جنگ جویی است ، در مجلس بزم ، گرم روی است

همیشه پیروز فرد ترکمن ، همیشه فاتح مرد ترکمن

***

مرد ترکمن ، همیشه شاد است.

حسرت به دل نیست این خدادادست.

صخره شکن است ، فرد ترکمن ، بند گسل مرد ترکمن

مختومقلی شاعر این قوم ، زبان او زبان این قوم ، بیان او بیان این قوم

پیش می رود ، فرد ترکمن ، پیش می تازد مرد ترکمن.

 

در این شعر از رود جیحون تا بحر خزر که زیستگاه ایل ترکمن است توصیف شده است و دیدگاه شاعر را نسبت به طبیعت و مردم ترکمن ، بیان کرده.

 

 

مفهوم عشق از نظر مختومقلی فراغی:

عشق از مهمترین نکات شعر مختومقلی است عشقی زمینی که سرآغاز عشقی آسمانی است .

عشق واقعی او دخترخاله اش “منگلی” بوده است . در جوانی خواستار منگلی بوده . درهمین زمان مختومقلی پدرش را از دست میدهد ، دو برادر بزرگترش نيز در زدو خوردهایی کشته میشوند . تنها دارايي اش يك الاغ و درآمد نامنظم حاصل از نقره کاری و ساختن زين اسب است که برای نگهداری از دو برادر کوچکتر و خواهرش خرج می کند . اوقادر به فراهم کردن هزينه عروسی نبود . بستگان منگلی اورا مجبور به ازدواج با شخص ديگری کردند .در این حال مختومقلی بسياری از غزليات خود را به منگلی اختصاص داده است ، بعضأ به طور مستقيم با ذکر نام و بعضا به طور غيرمستقيم .

 

وقتی می گويد:

سوز لشردم ، سر لشرديم يار بيلن

يورگيم دا يار حيالی بار بلن

عمدی لکن ايردی لار زور بيلن

باغشی لسانگ نی لار يارم ، يا جبار

( من اسرار خود را با يار و محبوبم در ميان می گذاشتم

 و وقت مان را با حرف زدن می گذرانديم

من تصوير محبوبم را در قلبم داشتم . اکنون آنها او را به اجبار از من جدا کردند.ای خدا اگر او را ببخشی يارم چکار خواهد کرد.)

 

شعری که در مورد جدايي اش از منگلی سروده است ، اندوه و غم او را بيان می کند

در شعر دیگری:

بلبلم ، آه زار چکیپ تازه گلزاردن آيريلديم

گوزدن قانلی ياشيم دوکیپ اول سوور ياردن آيريلديم

ايلری بار دينگلی دينگلی سوق سولی ، تر اولينلگی

ديلی گوگلان ، آدی منگلی نازلی دلبردن ايرل دم

(من مثل بلبلم ، گريه و زاری می کنم . من از گلزار جدا شده ام . اشکهای خونين از چشمانم می ريزد . من از تنها معشوقم جدا شده ام . خانه اش وسط برجها و تپه ها است . و سرزمين با زمستان سرد ، او از گوگلان هاست و نامش منگلی است . من از معشوق بارقارم جدا شده ام)

شاید به همین خاطر بوده که برای خود تخلص فراغی را انتخاب میکند:

 

آيره دوشیپ کعبه ام دان ، قوی ديم ” فراغی ” آدی ما

( بخاطر جدائی از معشوقم من اسمم را فراغی قرار دادم )

در يكی ديگر از اشعارش می گويد :

مختومقلی ، آدينگ دوندی فراغی آ

فراغی بولیپ چک اوزينگی قای راقا

( ای مختومقلی ، اسم تو به فراغی تبديل شده است ، آزاد باش و خودت را از قيد همه چيز رها کن )

 

به این ترتیب شکست در عشق زمینی روح مجروح و دل سوخته ی او را بیشتر به سوی عشق واقعی سوق میدهد. از طرفی مختومقلی از ازدواج با بیوه برادرش(طبق رسم ترکمن) ناراضی است و در این مورد بارها در نوشته هایش حرف میزندو اعتراض میکند

 

بر ظالم ينگم دن باشقا بر گزل قامت اسيلارين

( من يك نفر با وقار می خواهم ، نه زن برادر ، بی رحم ام را )

یا:

اوزن حرمت گترن اری نينگ خيدمتنی بيترن

قاشی نی چيت مانی اوترن گزلری گولن ايسلارين

فراغی ، گلدم جهان بير يار برگل ، عقلی دانا

رو شدم عالم بلمز نادانا بير قدرم بلن اسلاريم

( من کسی را می خواهم که دعوت به احترام کند . کسی که شوهرش را تکميل کند . کسی که بدون اخم بنشيند . کسی که چشمانش لبخند بزند . )

ييگريم ياش اوقدی من دن فصل ادمه ديم دنيا ، سن دن

تايلی سوی جی ، لبی خندان بر گون سالان اسلاين

( 20 سال از عمرم می گذرد . ای دنيا من از تو لذتی نبرده ام . ای خدا به من يك محبوب با شعور عطا کن

من گرفتار يك آدم نادان شده ام . من کسی را می خواهم که از من قدردانی کند. )

 

او به ازدواج از روی آگاهی تکيه می کرد و خوانندگانش را توصيه می کرد که همسرانشان را قبل از ازدواج بشناسند . او می گويد :

مختومقلی کيم سه بيلمز باطنی

ادی لن سنگيز قاراپ آلينگ خاطنی

( مختومقلی ، هیچکس نمی داند که در درون افراد چه می گذرد ، اما زن را قبل از ازدواج بشناس )

در شعر ديگری می گويد :

ييگيد کون گول سويه نی آلماسا

ديينج آلیپ ، فراغت ياتیپ بولمايار

( اگر جوان با کسی که عشق واقعی اوست ازدواج نکند ؛ برای او ساده نخواهد بود که زندگی راحتی داشته باشد )

 

عشق فراغی‌ شعرینین و انیامینین اؤزل‌لشمیش قونولاریندان بیری‌دیر و بئله‌جه اینانیلمالی‌دیر کی مختومقولو مجازی عشقین شیرینلیغین و کدرین دادیبان حقیقی عشقی بوتونلوکله دویا بیلمیشدیر.

اؤزللیکله فراغی «عشق»‌ی حیاتیندان آرتیقراق عشقی یاشامیشدیر.

 

**

عرفان مختومقلی فراغی:

مختومقلی ژیش از شاعری‌اش عارف بودنش را در آثارش به ما نمیایان می‌سازد

او از اندیشمندانی است که میتواند به صورت مستقل نفوذ کند تفکرش وسیعتر از زمانش است . زبان مختومقلی کلاسیک و متعلق به گذشته است ولی آنچه مشهود است زیبایی و رسایی این زبان به ساده ترین شکل است اگرچه عرفان از عناصر اصلی شعر مختوم قلی است، آثار عرفانی این شاعر صمیمی ، پند گونه ، خیرخواهانه و اصلاح طلبانه است ، برای گفتن واقعیت ها انگاربه صورت مستقیم با خواننده اش حرف میزند و بسته به سطح فکر خواننده اش با او به راحتی ارتباط برقرار میکند.

 

در شعر مختومقلی از گزافه گویی ها و وصف های خیالی ، که در شعر شاعران عصر غزونوی و دروه های بعد فراوان است ، دیده نمی شود. هر چه هست عشق به خداست و وصف دات او.

عرفان مختومقلی بومی ، و اصیل است به گونه یی که بی اغراق عرفان در زبان ترکی را باید از مختومقلی فراغی جویا شد حتی حس میشود که در عرفان و شناخت شناسی بومی ایلها و مردم ترک فراتر از “فضولی بغدادی” عمل کرده است چرا که کشف های او کشفهای بکرتری است .شعر مختومقلی در عظمت ، هم چون طبیعت بکر و دست نخورده است. شعر او وسعت زبان و مکان را در نوردیده ، عظمت معنوی و اخلاقی انسان را به نمایش گذاشته است. شعر او چنان گرم است که بیایان های ملال انگیز و دره های سخت خیز را جانی تازه می بخشد و خواننده را در گهواره ی وجود ، از نابسامانی ها ، ناکامی ها و پریشانی ها به سامان و کام و آرام می رساند.

تفکر او فراتر از قوم ، نژاد و آیین اوست . مختومقلی از ازادی واقعی انسان زمان خود صحبت میکند با ظلم ها مخالف است . از نوشته هایش میتوان پی برد که مختومقلی از روشنفکران واقعی زمان خود و همه زمانهاست در زندگی او کشف صورت گرفته است اوحقایقی را به صورت حس تجربی و درک عمیق از جهانش به دست آورده است و همین ها را در شعرهایش به کار برده گاهی به صورت جدی و بی پرده از ظالمان و حاکمان زمان خود حرف میزند و آنها را از کرده خویش میترساند :

 

(… از قول مختوم قلی به بیگ ها بگویید

زمانی خواهد رسید که در روشنایی ماه

که روی ستارگان را نیز میپوشاند

رسوای عالم خواهید شد.

 

گاهی مختومقلی در شعرش خودش را نصیحت میکند و به شکیبایی ، نیکی ، خوبی به خلق و … دعوت میکند. و این در بسیاری از شعرهای او نمودار است نماز از مهمترین پندها و رازهای شعر اوست همواره خواننده شعرش را به نماز سفارش میکند نماز را از پاکیهای مطلق میداند و بارها در ابیاتش به آن اشاره دارد:

مختومقلی نماز را راز عبور سلامت از پل صراط می داند ، نماز را موجب رستگاری می شمارد ، و از دید او نماز فرمان دوستی انسان با خداست

 

بنده لر صراطدا ايلارلر پشمان

بي‌نمازلار قالماز، دوزخدان آمان

بندگان عاصي در پل صراط ( روز قيامت ) از كردة خود پشيمان خواهد شد، بي‌نمازان نيز از آتش دوزخ در امان نخواهند بود.

 

بأش وقت نمازينگي اوقيغين گونده

آخرت ده يولداش ايمان ديدي لر

(نماز پنجگانه‌ات را روزانه به جاي بياور كه در روز آخرت، ايمان را با شما همراه خواهد كرد. )

 

اؤتدي يازينگ، گلدي قيشينگ

نماز، روزه بولسون ايشينگ

(اي انسان، بهار عمرت سپري گشت و آمد خزان پيري، پس با نماز و روزه همراه باش. )

 

 اول نماز خوان بنده‌ني، اوزينه دوست توتدي رسول

 هر ثواب اتسه، آني قيلدي خدايم هم قبول

(رسول‌ اكرم (ص) فرد نمازگزار را به دوستي برگزيده، خداوند نيز كارهاي نيك او را قبول كرد. )

 

عمر گليپ گچر، بأش گون. دوران دير

 بأش وقت نماز حقدان بيزه فرمان دير

(عمر ناپايدار است، پنج روزي بيش نيست، نمازفرماني است از سوي خدا به ما انسانها )

 

بأش وقت نماز ينگي سن ياغشي اوقي

آتشي دوزخينگ باريني سؤندير

نماز پنجگانه‌ات را درست به جاي بياور كه آتش دوزخ را خاموش خواهد كرد.

 

 

 

 

ای پلنگ غيرتمند حالا وقت مردن است

روباهان با هيبت و جسارت صف بسته اند ای پلنگ غيرتمند ميخواهی بميری حالا بمير

روباه ها خود را عارفی سر مست نمايانده اند

ای شريعتمدار خردمند اگر ميخواهی بدانی حالا بدان

ای يار عشوه گر با سخنی روحم را شرر زده ای دلم را ربوده ای

بی نشان دادن رويت

به حرف های شيرين دل خوشم کرده ای نازنينا اگر می خواهی نزد من آيی حالا بيا

مختوم قلی در اوج شوريدگی بی زبان و لال تن و جانش سوخته

و خاکستر شده است .

و سر پر شورش دچار دردی جان کاه است ای فرزند آدمی

اگر می خواهی در يابی‌ام حالادرياب .

 

 

 

اهل بیت در شعر مختومقلی:

مختوم قلی شاعری سنی مذهب است ولی ارادت خاصی به اهل بیت دارد ودر بسیاری جاها در شعرهایش به طور مستقیم این ارادت خود به امامان شیعه را نشان داده است شاید از همین رو بتوان او را شاعر وحدت ملتهای مسلمان زمانش بدانیم

در شعر باغيشلا بيزني در شعری بلند مختومقلی به تک تک امامان متوصل میشود و از خدا میخواهد که به حق این امامان از گناهانش بگذرد

 

رسول‌ دامادي‌دير، اوز آرسلانينگ‌دير

يا امام‌ عليه‌ باغيشلا بيزني‌

چشم‌ چراغيم‌دير، نور عينيم‌دير

يا امام‌ حسنه‌ باغيشلا بيزني‌

مختومقلي‌ آيدار، من‌ خاك‌ پايام‌

امام‌لار يولينده‌ هم‌ جان‌ فدايام‌

كمينه‌ بنده‌ من‌، كلبي‌ – گدايام‌

يا عباس‌ عليه‌ باغيشلا بيزني‌

 

داماد رسول و شير خودت است

خدايا! به حق امام علي ما را ببخشاي!

چشم و چراغم و نور ديدگانم است امام حسن؛

خدايا به حق او ما را ببخشاي!

مختومقلي مي‌گويد كه خاك پاي آنهايم

و در راه امامان جان فدا هستم

بنده‌اي كوچك و سگ آستان درگاه و گدايي هستم

خدايا به حق عباسِ علي ما را ببخشاي!

 

اون‌ ايكي‌ امام‌، يدي‌ ولي‌، چلتنلر

خضر-الياس‌ نبي‌ ا حقي‌ اوچين‌!

 

به حقِ دوازده امام ، هفت ولي و چهل‌تن

حضرت خضر و الياس نبي! …

(شعر حقي‌ اوچين‌)

 

اون‌ ايكي‌ امام‌، بيري‌-بيريندن‌ سرور

يدي‌ ولي‌، ياران‌ بولوپ‌، مدد بر

 

اي دوازده امام كه همه سرور هستيد

و اي هفت ولي ؛ به كمك هم ، مرا مدد كنيد

(شعر شفا بر)

 

در شعر “گوردوما” بعد از اینکه از سه خلیفه نام میبرد در مورد حضرت علی از القابش

هم استفاده میکند و با احترام از مشاهده معنوی حضرت سخن میگوید:

حيدر صفدر، علي‌ شير خداني‌ گوردوما

حیدر صفدر ، علی شیرخدا را هم ديدم.

 

در یکی از اشعار مختومقلی کبوتر چاهی از دست شاهینی می گریزد و برای دادخواهی به مسجد نزد امام علی ( ع ) می رود . شاهین به دنبال کبوتر می آید و از حضرت علی ( ع ) غذایش را طلب میکند وقتی امام علی ( ع ) می خواهد تکه ای از گوشت خویش را در مقابل کبوتر به شاهین بدهد آن دو پرنده عرض می کنند که ما دو فرشته عرش هستیم که برای دیدن عدل شما به زمین آمده بودیم و به آسمان پر کشیدند .

از طرفی دوران زندگی مختومقلی ، دوران پرآشوبي بود، جنگ بين خان هاي مختلف تركمن اوضاع اجتماعي مردم را بسيار پريشان ساخته است جنگ هاي داخلي نيز مزيد بر علت بود از اين جهت بود كه در سراسر اشعار مختومقلي وحدت قومي، شجاعت و پايمردي در مقابل ظالمان نمايان است. او نماد اين پايمردي را امام حسين (ع) مي داند و در شعرهایش به وفور از امام حسین به عنوان مظهر آزادگی نام میبرد.

 

حسن‌ حسين‌، دينينگ‌ انوري‌، ماهي‌

قاني‌ فاطمه‌ زهرا، حورلرينگ‌ شاهي‌

قدرت‌ بيلن‌ دوران‌ نور الهي‌

شيله‌ معجزات‌لار موندان‌ گچيپ‌دير

 حسن و حسين ، ماه تابان دين هستند

فاطمة زهرا شاه حوريان بهشت است

اينها انوار الهي هستند كه به قدرت خدا بوجود آمده‌اند.

آري ؛ اين معجزات از اين دنيا رفته‌اند

بيزينگ‌ بيله‌ همدم‌ بولان‌

اسلام‌ اوچين‌ قيليچ‌ اوران‌

كربلادا شهيد بولان‌

اول‌ حسن‌، حسين‌ قاني‌؟

آن حسن و حسين

كه همدم ما بودند

و به خاطر اسلام شمشير زده‌اند

و در كربلا شهيد شده‌اند ، كجايند؟

 

اون‌ ايكي‌ امام‌، بيري‌-بيريندن‌ سرور

يدي‌ ولي‌، ياران‌ بولوپ‌، مدد بر

مشهد، قارا بابا، يا شيث‌ پيغامبر

حسن‌، حسين‌، شاهمردان‌، شفا بر!

اي دوازده امام ، اي كه يكي از ديگري سرورتر!

اي هفت نفر اولياء ، همه به ياري هم!

اي مشهد (امام رضا) ، اي قره‌بابا ، اي حضرت شيث!

اي حسن ، اي‌حسين و اي شاهمردان ، شفايم ده!

نه‌ گناه‌ قيلدي‌ علي‌نينگ‌ اوغلي‌، اي‌ پروردگار

كربلا دشتينده‌ قيلدينگ‌ سن‌ آلارني‌ خوار و زار

*

پروردگارا! فرزند علي چه گناهي كرده بود

كه آنها را در دشت كربلا خوار و زار كردي؟

حسن‌-حسين‌، عرشي‌-كرسي‌ گره‌گيم‌

كربلادا شهيد اتدينگ‌ سن‌ دنيا

تو اي دنيا! حسن ـ حسين را كه از عرش و كرسي (از بين همه چيز)

 فقط او را مي‌خواهم ، در كربلا شهيد كردي.

بيرنيچه‌ امت‌لار قانين‌

كربلادا دوكوپ‌ گچدي‌

خون چندين امت را

در كربلا به زمين ريخته‌اند

 

یک مقایسه:

تاثیرپذیری شعر شهریار از زبان مختومقلی و یا تشابه زبانی :

منظومه “حیدر بابایه سلام” که از شاهکارهای زبان ترکی است از دید من به نوعی بدون تاثیر از این شعر مختومقلی فراغی نبوده است اینکه شهریار در این منظومه از طبیعت حرف می زند و از محل زندگی و ایل خودش (آنهم دقیقا با وزنی که مختومقلی دویست سال قبل از او به آن زبان در مورد ایل و طبیعت ایل خود حرف زده است) . مثل اینکه این منظومه شهریار حالت مدرنی و امروزی تری از شعر معروف مختومقلی است ، شعر ” توركمنين “ زبان کلاسیکتری از منظومه حیدربابای شهریار دارد و در این شعر از یکپارچگی و همدلی مردم سرزمینش ، از مناظر طبیعی سرزمنیش و آمال وآرزوهای مردمش یاد میکند بومی بودن ذاتی این دوشعر وتشابه فرهنگی آنها قابل درک است دارد :

توركمنين (هجايي 4 + 4 + 3 بر وزن منظومه‌ي حيدربابايه سلام)

جيحون‌ايلن بحر خزر آراسي

چؤل اوستوندن اسر يئلي توركمنين

گول غونچه‌سي قره گوزوم قره‌سي

قره‌داغ‌دان انر سئلي توركمنين

حق سيلاميش واردير اونون سايه‌سي

چرپيشار چؤلونده نري ـ مايه‌سي

رنگ برنگ گول آچار ياشيل يايلاسي

غرق اولموش رئيحانا چؤلو توركمنين

آل ياشيل بوره‌نيب چيخار پري‌سي

قوخويوب برق ويرار عنبرين ايسي

بگ توره آق سققل يوردن يئيه‌سي

گؤرن توتار گؤزل ائلي توركمنين

اول مردين اوغلودور مرددير پدري

كور اوغلو قارداشي سرخوش‌دور سري

داغدا ـ دوزده قووسا اووچولار ديري

آلابيلمز يولبارس اوغلو توركمنين

كونول‌لر اوره‌كلر بير بيليب باشلار

دارتسا ياغين ويرار تورپاقلار داشلار

بير سفره‌ده طيار قيلينسا آش‌لار

گوتورولر اول اقبالي توكمنين

گؤيول هاوالانار آتا چيخاندا

داغ‌لار لعله دؤنر قئيه باخاندا

بال گتيره‌ر جوشوب دريا آخاندا

كسيلمز ميوه‌سي ـ بالي توركمنين

غافيل قالماز دؤيوش گونو خوار اولماز

قارغيشا نظره گرفتار اولماز

بولبولدن آيريليب سولوب سارالماز

دائم عنبر ساچار گولو توكمنين

تيره‌لر قارداش‌دير اروغ ياريدير

اقبال‌لر ترس‌گلمز حقين‌ نوري‌دير

مردلر آتا چيخسا ساواش ساريدير

ياو اوستونه ياو‌دير يولو توركمنين

سرخوش اولوب چيخار جگر داغلانماز

داشلاري سينديرار قولو باغلانماز

گؤزوم غيره دوشمز گؤيول اگلنمز

سؤزلر مختوم‌قولو ديلي توكمني

 

﷼

در پایان دوشعر، یکی از شاعر تورک(هاکان ایلهان کورد) و دیگری از خودم که برای مختومقلی فراغی سروده شده تقدیم میکنم:

 

Hakan İlhan Kurt

 

Mahtumgulu Dilinden Koşuk Deren Türkmenem

Bir kemalat çizgisi tarih boyu varlığım

Doksan dokuz ad ile tan yerinde derk menem.

Yalvaç huyu hakkına pak alnımda arlığım

Tünde günde acunu aydınlatan görk menem;

Mahtumgulu selinden koşuk deren Türkmenem!

 

Dut şeherim bol oğıl!

Daş neherim bol oğıl!

Yâdla meni vagtıñda,

Goş säherim bol oğıl!

 

Korkutlarım ad verir gürbüz erler dizinde

Kara çadır aklayan gökçe kızlar tizinde…

Yol bilenip durmadan atam ötem izinde

Bozdan toprak hatrına öz yurdundan terk menem;

Mahtumgulu ilinden koşuk deren Türkmenem!

 

Gadrını bil od özüñ

Gül-pürçükli nur yüzüñ

Yagşı sözüñ hoş sözüñ

Gök güherim bol oğıl!

 

Her konardan fışkırır her baharda nevleşip

Soluk verir yarına kilim kilim evleşip

Beş vakitte iki bağ dede torun devleşip

Tanrı bilir gördüğüm uğraşlarda erk menem;

Mahtumgulu elinden koşuk deren Türkmenem!

 

Gice keçti batıştı

Seret şapak yatıştı

Canıñ cana gatıştı

Bar miherim bol oğıl!

 

Doru taylar tozundan kanatlanan canımla

Harsım üzre çağlayan bilge başlar şanımla

Asilliğim hikmeti damla damla kanımla

Meydan hakkı çağlara bilek çatan berk menem;

Mahtumgulu telinden koşuk deren Türkmenem!

 

Manı çeyne gapdırıp

Yüreğimi dopdurıp

Türk vaspını çapdırıp

Pek deherim bol oğıl!

 

Kurtbala der “kim demiş yazlak kışlak yorulur,

Geçmişini zûl edip kor özünden vurulur? ”

Nice hasret yangını kim demiş ki durulur,

Ezel ebed tarihe takvim düşen Türk menem;

Mahtumgulu dilinden koşuk deren Türkmenem!

 

Boyçeçaglar tagtına

Yüpek asman bagtına

Ganıñ gızıp agtına

Dil möherim bol oğıl! ..

 

30 Haziran 2005 // T A R S U S

 

Hakan İlhan Kurt

 

 

 برای مختومقلی فراغی

 بولوت کیشی (مرد ابری)

 وحید طلعت

 

 بولوت کیشی

آی یاغمور آدلی ایلده بیر آیلیق بولوت کیشی!

سوسقون باخیشلاریلا هارایلیق بولوت کیشی!

سئوگین‌له سئودیگین بیزیم ائلدن اولورسادا

ایستک‌لرینله کونلون او تایلیق بولوت کیشی

یایلاقدا قیشدا شاختالی قار اینجیدیر سنی

گؤز یاشلارین یاغیش‌سادا … یایلیق بولوت کیشی!

کؤنلون؛ آراز ، گؤزون؛ قاراباغ ، نیسگیلین؛ لاچین

آی طالعینده هر نه اولایلیق بولوت کیشی

یالنیزلیغیندا گؤی خزرین ماهنی‌سی یاشیر

ائوله‌نمه گینده تگجه سوبایلیق بولوت کیشی!

سؤرگون ، حوزونلو… خان چوبانیم دینجه‌له‌نمه‌دین

کندینده مسکنین‌سه سارایلیق بولوت کیشی

بیر یول گؤلوشلرینده چیچکلنمدی حیات

آی ایچدیگی کدر ، غمی آیلیق بولوت کیشی

کندین اونوتدو سنده اؤزون ، سنده سئوگی‌سین

سندن گؤرونمه‌ییبده قولایلیق بولوت کیشی

کندین سویودلرینده‌ده آنجاق گؤزون قالیب

سنله گتیرمه‌ییب‌سه‌ده پایلیق بولوت کیشی

بیزدن چکین‌مه بیزله قونوش ، شیعر ائشیت یئنه

بیزلن اوتور ، دانیش ایکی چایلیق بولوت کیشی

آی یاغمور آدلی یاغمورا بنزر یاغیش کیشی

آی کولگه‌سی گؤنش ، اوزو آیلیق بولوت کیشی

بیز سوسموشوق داها سن‌ایچون، سن‌ده سوسما … یوخ

هؤنکورتوسو داوام ، سسی هایلیق بولوت کیشی.

 

  وحید طلعت

منبع: http://magtymguly.blogfa.com/post-25.aspx 

بازدید ها:

---

درج یک دیدگاه

نام(ضروری)

ایمیل (منتشر نمیشود) (ضروری)

ادرس وب